İzmir Katip Çelebi Üniversitesi (İKÇÜ) Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi öğretim elemanlarından oluşan çalışma grubu, İzmir’in tarihi gömü alanı Kokluca Mezarlığı'nda üzerinde Osmanlıca yazılar bulunan 250’yi aşkın mezarı tespit etti, numaralandırdı ve kayıt altına aldı. Mezarların içerisinde şehit mezarlarının yanı sıra büyük bir trajediyle hayatını kaybetmiş kişilerin duygu yüklü şiirlerle yazılmış mezar taşları da bulunuyor.

İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Proje Birimi tarafından da desteklenen "Kokluca Mezar Kitabeleri" projesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesine bağlı üç bölüm tarafından yürütülüyor. Tarih, Türk-İslam Arkeolojisi ile Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerinin ortaklaşa yürüttüğü çalışmada, altı akademisyenin imzası var. Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Prof. Dr. Ömür Ceylan, Tarih Bölüm Başkanı Prof. Dr. Cahit Telci, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Özer Küpeli, Türk-İslam Arkeolojisi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ersel Çağlıtütüncügil ile Araştırma Görevlileri Yasin Özdemir ve Ekim Ortaç Uludüz, üç aydır İzmir’in tarihi mezarlığı Kokluca’da alan çalışmasında 250’den fazla mezarı kayıt altına aldı. İKÇÜ’lü akademisyenlerin imzasını taşıyan ve alan çalışması büyük ölçüde tamamlanan "Kokluca Mezar Kitabeler" projesi, yaklaşık altı aylık bir sürenin ardından kağıda dökülüp kitaplaştırıldığında, kentin binlerce yıllık tarihine de farklı bir noktadan ışık tutmuş olacak. 

"YASA DIŞI GÖMÜLERİN DE ÖNÜNE GEÇİLECEK"

Proje hakkında bilgi veren Kâtip Çelebi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Prof. Dr. Ömür Ceylan, "Bu bölgedeki mezar taşları, edindiğimiz kayıtlara göre özellikle 1850 ile 1930 arasında yoğunlaşıyor. 17. yüzyılın ikinci yarısına kadar da tarihleyebildiğimiz birkaç taşla da karşılaştık. Dolayısıyla İzmir’in son iki asrındaki ticaret hayatı, sosyal hayatı, siyaset hayatı ve kültür hayatını taşlar üzerinden takip etmek mümkün oluyor. Halkın karşılaştığı yaşam güçlükleri, toplu ölümlere sebep olan salgın hastalıklar, bireysel trajediler, taşlara zarif şiirlerle yansıtılmış.

250 mezar taşı tespit ettik; ancak eğer bu proje 20-30 sene önce yapılmış bu sayı 500'lerin üzerinde olurdu. Projeye geç kalınsaydı bu sayı 100’ün altına düşmüş olacaktı. İzmir Büyükşehir Belediyesi Mezarlıklar Müdürlüğünün izniyle sürdürülen çalışmanın reel sonuçları olmasını bekliyoruz. Bu kitabelerin ait olduğu mezarlar, üzerilerindeki Osmanlı harfli metinler okunamadığı için, mezarlıklar müdürlüğü tarafından bugüne dek kayıt altına alınamıyordu. Bu proje sayesinde onlar da kayıt altına alınacak. Böylece bu mezarlar üzerine yapılacak yasa dışı gömülerin de önüne geçilmiş olacak” dedi. 

İnceledikleri mezar taşları arasında en çok dikkat çeken bölümün aile mezarları olduğunu ifade eden Prof. Dr. Ceylan, şöyle konuştu: 

"Taşlar her ne kadar mezar kitabeleri olsa da, aslında her biri arkasında en az bir, bazen de çok daha fazla yaşanmış insan hikayesini barındırıyor. Bu taşların pek çoğu, üzerilerinde manzum metinler, yani şiir parçaları içeren kitabelerdir. Bu şiir parçaları, kimi zaman mezar sahibi mevtanın güzel vasıflarını, yaşarken yaptığı iyilikleri, hayatına dair pek çok ayrıntıyı ve ölüm sebebini içeren özgün manzumeler oluyor. Aile mezarları benim en çok dikkatimi çeken konu oldu burada. Kimi aileler bir arada defnedilmiş, bazıları da çok trajik sonlarla bir arada defnedilmek zorunda kalınmış. Ruhi bunalım sonucu intihar edenler dahi kitabe metinlerine edebi sanatlarla gizlenmiş. Yeni gömülerin arasında, zamanla toprağın altında kalmış, bazen kocaman kitabenin yalnızca fes bölümünün toprak üzerinde göründüğü pek çok kitabe ile karşılaştık. İzmir’in köklü ailelerinin ticari faaliyet alanları, yaptırdıkları imar faaliyetleri, hayır hasenat işleri, bir anlamda İzmir’in iktisadi ve sosyal hayatı mezar kitabelerine kaydedilmiş.” 

ÖĞRENCİSİNİ KURTARIRKEN ÖLEN ÖĞRETMENİN MEZARI

Alan çalışması yaptıkları üç aylık süre zarfında mezarlıkta pek çok şeyle karşılaştıklarını ifade eden Tarih Bölüm Başkanı Prof. Dr. Cahit Telci ise "Kokluca Mezarlığı, İzmir’in bugüne ulaşan en büyük mezarlıklarından biri. Kokluca Mezarlığında tespit ettiğimiz mezarlara baktığımızda, 1920’lerin sonlarına ait mezarların ağırlıkta olduğunu görüyoruz. Çalışma sırasında, yaşandığı dönem İzmir’de çok konuşulduğu anlaşılan; ama bugün için unutulmuş dramlara şahit olduk. Trajik hadiseler dahi zarif manzumeler halinde taşlara kaydedilmiş" ifadelerini kullandı. 

Örneğin 1926 tarihinde Karaçullu Çayına düşen öğrencisini kurtarırken kendi hayatını feda eden Üsküplü öğretmen İbrahim Naci Bin Şerif’in mezar taşında yazan “Dur ey yolcu. Burada talebesini kurtarırken Kızılçullu Çayı'nda şehit olan Üsküplü muallim İbrahim Naci Bin Şerif yatıyor. Bu mezara hürmeti unutma” yazısı, o dönemde yaşanılan trajik öyküleri yansıtan mezar taşlarından biri olma özelliği taşıyor. 

SİNEMA YANGININDA ÖLEN KIZ KARDEŞLER

Türk-İslam Arkeolojisi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ersel Çağlıtütüncügil de mezar taşlarının hem Osmanlı’nın son dönemi hem de cumhuriyetin ilk dönemindeki örneklerini barındırdığını belirterek, “Yani bir nevi geçiş evresi mezar taşlarını barındırması açısından değerli bir yer. Örneğin 1924 yılında iki kız kardeşin bugünkü Güzelyalı’daki bir sinema yangınında vefat etmesi olayı, bu mezar taşında yazılmış. İki kız kardeş bu yangından kurtarılamamış” diye konuştu. 

Söz konusu mezar taşında, “Ey ziyaretçim, şu gördüğün mezar, mahrem bir hikayenin hazin sonudur. Bu makber, hayat bahçesinin 18. gençlik çağında, gelin sandalyesinden ecel beşiğine düşen bedbaht Hasibe ile hayat gül bahçesinin 11. senesinde ana kucağından kara topraklara gömülen Şefikacığın mezarıdır” yazısı ile iki kız kardeşin fotoğrafı dikkat çekiyor. 

KORUMA ALTINA ALINMAZSA YOK OLACAKLAR

Çalışma sırasında ortaya çıkan detaylardan biri de; birçok eski mezarın yok olmaya yüz tuttuğu. Milli mücadelenin ve cumhuriyetin ilk yıllarının önemli bir siması olan Kazım Özalp Paşa’nın babasının mezarı da onlardan biri. Çalışma sırasında, parçalara ayrılan mezar taşını birleştirerek kaydını yapan ekipten Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Özer Küpeli, “Bu mezar, Kazım Özalp Paşa’nın babası İsmail Nazmi Bey’in mezarı. Buraya geldiğimizde mezar taşı iki parça halindeydi. Her geçen gün tahrip olmaya devam ediyor. Kazım Özalp Paşa, Milli Mücadele zamanında önemli görevler üstlenmiş bir isim. 1920 yılında Balıkesir mebusu olarak TBMM’ye girdi. 1922-1924 yılları arasında Müdafaa-i Milliye vekilliği yapıyor. 1924’ten 1935’e kadar meclis başkanlığı yapıyor, 1935’ten sonra Milli Savunma Bakanlığı söz konusu ama babasının mezarı tahrip olmuş durumda. Kazım Paşa’nın anısına saygı gereği başta bu mezarın tamir edilmesi, benzer durumdaki mezarların da gereken ilgi ve bakımı görmesi için bu projenin katkı sağlayacağına inanıyoruz. Dolayısıyla bu proje, bir an önce koruma altına alınması gereken mezarların tespitine de hizmet edecek” açıklamasında bulundu. 

Prof. Dr. Küpeli, bölgede büyük bölümü gömülü halde bulunan bazı şehit mezarlarının da olduğunu belitti. 

"Kokluca Mezar Kitabeleri" Projesi altı ay içinde tamamlanıp kitap haline getirilecek.