İnsan Genom Projesi ile başlayan ve genler üzerinde yapılan çalışmalarda hastalıklı genlerin yok edilerek insanların günümüzde tedavi edilemeyen hastalıklarının tedavi edilebileceği bilim dünyası tarafından açıklanıyor. Spor dünyası da bu yeni buluşu “Sporda yetenek” konusunda kullanıyor. Bu önemli buluş destekçi bulduğu kadar eleştirilere de sebep oluyor. Günümüzde yeteneğin kalıtımsal mı olduğu yoksa sonradan mı kazanıldığı ile ilgili tartışmalar yaşanıyor. Ege Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi Öğretim Görevlisi Uzman Doktor Onur Oral, son yıllarda spor dünyasının ilgi çeken konularından ‘’Spor ve Obezite Genetiği ‘’hakkında merak edilen soruları yanıtladı. Oral, İnsan Genom Projesi ile başlayan çalışmalardan egzersiz genetiği açısından sportif performans genlerine, obezite genlerinden genlerle gelişmeleri değerlendirdi.
HER ŞEY İNSAN GENOM PROJESİ İLE BAŞLADI
Bilim dünyasında çok büyük tartışmalara sebep olan İnsan Genom Projesi ve bu projenin spor alanındaki uygulamalarından bahsedebilir misiniz?
Sizin de dediğiniz gibi son yıllarda tıp alanındaki gelişmeler çok önemli yenilikleri hayatımıza kazandırmaktadır. Tıp dünyasında özellikle genetik alanındaki bilimsel ilerlemelerle insan hayatının sırları açığa çıkarken; aynı zamanda hastalıkların tanı ve tedavileri de genetik bilimi rehberliğinde tekrar şekillenmeye başladı. Proje sonuçları 2001 yılında açıklanan ancak eksikleri 2003 yılında tamamlanan İnsan Genom Projesi bu alandaki ilerlemelere çok önemli ivme kazandırmıştır. Her bilim dalı için olduğu gibi Spor Bilim dünyası da bu yeniliklere seyirci kalmadı. Geçen süre içinde yeni bilgiler ortaya çıktıkça güncellenen İnsan Genomu Projesi rehberliğinde genetik uygulamalar spor dünyasında her geçen gün daha çok dikkat çekmeye başladı.
Günümüzde kitleselleşen sportif etkinlikler insan yaşantısına yön veren kurumlardan birisi haline gelmiştir. Spor artık tamamıyla bilimsel teori ve metotların ışığı altında yapılan bir faaliyet alanına dönüşmüştür. Özellikle amaç yüksek performans olduğunda antrenörler sporcular başarı için her yola baş koymayı göze alabilmektedir. ‘’Spor Genetiği’’ ve ‘’Gen Dopingi’’ işte tam bu noktada karşımıza çıkmaktadır.
GENLER KONTROL EDİYOR
Sporda performans ve yetenek doğuştan mı var yoksa çalışmalar neticesinde kazanılan bir durum mu?
Sportif performasın ve sportif yeteneğin doğuştan mı var olduğu, yoksa sonradan mı kazanıldığı her zaman tartışma konusudur. Bu yeteneklerin ve sonuçta ortaya konulan performansın bir limitinin olup olmadığı günümüzde hala tartışmalıdır. Son yıllarda gelişen genetik bilimi ve atletik performansı etkileyen genlerin tek tek tespit edilmesiyle, vücudun spor branşına ve antrenman programına verdiği fizyolojik tepkinin ölçülmesi, kas tiplerinin tespit edilmesi birçok faktörün DNA’larımıza kodlanmış olduğu ve genlerimiz tarafından kontrol edildiği gerçekliğini ortaya koymuştur. Sportif yeteneğin genetik bir aktarım ile doğuştan gelen bir etkimi ya da sonradan oluşan bir durum mu olduğu bununla birlikte sportif performansların bir üst sınırlarının var olup olmadığı önceden beri tartışılmış bir konu olmuştu. Son yıllarda gelişen genetik bilimi ve atletik performansı etkileyen genlerin tek tek tespit edilmesiyle, vücudun spor branşına ve antrenman programına verdiği fizyolojik tepkinin ölçülmesi, kas tiplerinin tespit edilmesi birçok faktörün DNA’larımıza kodlanmış olduğu ve genlerimiz tarafından kontrol edildiği gerçekliğini ortaya koymuştur.
ANTRENMANLAR DA BÜYÜK ÖNEM TAŞIYOR
Genetik altyapı hangi alanlarda etkisini göstermektedir ?
Sporda genetik altyapı özellikle kuvvet, dayanıklılık, kas kitlesi, kas liflerinin tipi ve oranları ile akciğer kapasitesi üzerinde büyük etki göstermektedir. Özellikle dayanıklılık sporları için gerekli olan kardiyopulmoner kapasite üzerindeki etkisi olduğuna dair önemli çalışmalar mevcuttur.
Genler, ayrıca sporcu vücudunun antrenmana, beslenmeye ve diğer faktörlere nasıl ve ne şekilde cevap vereceğini de belirlemektedir. Örneğin, dayanıklılık için düşük genetik potansiyele sahip olan bir atlet, antrenmana daha iyi cevap verebilme potansiyeline sahip ise dayanıklılık için yüksek genetik potansiyele sahip atletten daha başarılı olabilmektedir.
Sportif kalıtsal özellikler kas kitlesi, kas lifleri, kardiopulmoner yapı patlayıcı güç ve dayanıklılık gibi özelliklerde büyük öneme sahip olduğu bilinmektedir. Genler, bir çok özelliklerinin yanı sıra sportif performans için bireyin antrenmana, alınan gıdaların vücut tarafından kullanımına ve antrenman sonrası iyileşme sürecine de etki sağlamaktadır.
SAĞLIKLI BİR YAŞAM TARZI ŞART
Genlerinde yetenek olan bir sporcu örneğin futbolcunun genleriyle çalışmalar yapılsa ve bu yeteneği öne çıkarılsa ya da atletizmle uğraşan bir sporcunun dayanıklılık genleri ortaya çıkarılsa diğer sporcu arkadaşlarından üstün hale gelip rekorlar kırabilir mi?
Sporcunun genetik altyapısının sadece sporda üstün olabilmek için gerekli potansiyeli belirlediğini unutmamak gerekmektedir. Bir sporcu, rekorlar kırabilmek ve şampiyon olabilmek için gerekli genetik potansiyele sahip olsa bile, sağlıksız bir yaşam tarzı veya yetersiz egzersiz ile sportif performanslarında başarılı olamayacaktır. Benzer şekilde, kısıtlı bir genetik potansiyele sahip olan bir sporcu düzenli bir yaşam tarzı ve bilinçli egzersiz ile branşında üstün bir performans sergileyebilecektir. Örneğin, atletlerdeki kas lifi dağılımı, atletin genetik potansiyeli ne olursa olsun, antrenman düzeyinin şiddeti, süresi ve sıklığına, ayrıca diyet ve diğer faktörlere bağlı olarak da değişim gösterecektir. Yani, genetik altyapı performans potansiyelini belirlemektedir ancak, güncel performans kapasitesi daha çok antrenman, pratik, motivasyon ve beslenme gibi diğer faktörlerden etkilendiği unutulmamalıdır.
Çalışma arkadaşlarınızla beraber Sporda yetenek seçiminde genetik yöntemleri kullanmaktasınız. Bu neden kullanılmaktadır. Nasıl yapılmaktadır. Sizin bu yöntemi kullanmadaki amacınız nedir?
Spor alanında yetenek" kalıtımsal ya da sonradan kazanılmış davranış koşulları nedeniyle özel ya da üst düzeyde yatkınlığa sahip olduğu düşünülen bireylerin farklı branşlarda elde ettikleri yüksek performans olarak bilinmektedir. Sporda yetenek seçimindeki genetik yöntemlerin amacı, seçilen spor branşının özelliklerine en uygun olan sporcuları belirlemektir. Küresel bir sağlık sorunu olan obezitede uygulanan genetik tanı yöntemleriyle, bireyin bireysel beslenme tarzı, kilo kontrol yöntemleri ve kişiye özel egzersiz programları planlanabilmekte ve obezite tedavisinde başarı oranları yükselmektedir.
Proje Ortağım Doktor Hacer Karakaya ile birlikte genetik bilimiyle spor biliminin buluştuğu noktada yaşanan gelişme ve yenilikleri izleyerek, dünyanın birçok ülkesinde uygulanan genetik taramalarla sporda yetenek seçimi yöntemine spor dünyasının dikkatini çekmeyi amaçladık.
Çalışma ekibi olarak, sadece spor genetiği değil ama aynı zamanda Obezite Genetiği konusunda da benzer testlerle, obezite hastalığının genetik tanısı, gen yapısına uygun bireysel diyet ve egzersiz programları düzenleyerek bu alanda bilimsel araştırma çalışmalarına devam etmekteyiz.