İnekleri çok iyi gözlemeliyiz. Çünkü tam olarak neler olup bittiğini sadece inekler anlar. İyi gözlersek bize de anlatırlar.
Gübre değerlendirmesi de ineğin bize anlatacaklarını anlamak için iyi bir yöntemdir. Böylece işkembe fonksiyonlarını, yemlerin ne kadar iyi sindirilebildiğini anlayabiliriz.
İnek gübresinin nasıl göründüğünün biyolojik bir temeli vardır. Gübrenin incelenmesi sürüde olanları açıklayan objektif bir araçtır.
Bilindiği gibi, dört çeşit rasyon vardır. Kâğıt üzerinde, yemliğe konulan, ineğin tükettiği ve ineğin sindirdiği.
Öncelikle bilmemiz gerekir ki; işkembe selüloz (lif) ile çalışır. İşkembe iyi çalışıyorsa dışkıda ilk bakışta ne olduğunu anlayabileceğimiz çok az yem parçacığı ayrıca, 1,27 cm den uzun çok az partikül bulunur.
Böyle olduğunda ineklerin yüzde ellisi her bakıldığında geviş getirir durumdadır. O zaman işlerin yolunda gittiğini anlarız. Yüksek verimli inekler daha çok yem tükettikleri için dışkılarında sindirilmemiş yem parçacıkları biraz daha fazla olabilir.
Yemin sindirildiği yere göre dışkının durumu da değişir. Asıl sindirim yeri işkembe olmasına rağmen, kalın bağırsakta da sindirim mevcuttur.
Şunu vurgulamak şarttır. İşkembede tampone edici olarak tükürüğün yardımı vardır. Ama; kalın bağırsaklarda böyle bir tampone edici yardım söz konusu değildir. O sebeple kalın bağırsaklarda asiditeyi tamponlayıp, tolere edebilecek bir durum mümkün olmaz. Eğer işkembe iyi çalışmıyor ise yemlerin bir kısmı kalın bağırsaklarda fermente olur.
Bu durumda ishal, köpüklü dışkı veya dışkıda bağırsak sıyrıntıları görülür. Bağırsak sıyrıntıları mukozanın tahrip olduğunun işaretidir.
Rasyonda etkili lif (işe yarar selüloz) olmadığında gübrede yemler tesbit ederiz. İşkembede sorun olduğunun göstergesidir. Lifli kısım eksik, nişasta fazladır. İşkembe böyle bir durumda yemi tutup sindirememiştir. Tabii yemin süte dönüşmesi yani yemden yararlanma düşmüştür.
Küflü yem, bozuk yem, kötü silaj ishale neden olur. Bazen tüm ineklerde değil, yemin topaklanmış, bozulmuş kısmını yiyen ineklerde ishal görülür, diğerlerinde görülmez.
Asidoz, etkin lifin azlığı kalın bağırsaklardan mukoza parçalarının koparak sıyrıntı şeklinde dışkıyla atılmasına sebep olur. Çizmemizle dışkının üzerine basarsak çizmenin altında kayan bağırsak sıyrıntılarını hissederiz. Bu şeritler kalın bağırsaklara geçen asit ve endotoksinler (LPS= Lipopolisakkaritler) sebebiyle oluşan tahribatı ifade eder.
Dışkıyı incelemenin yolu yıkamaktır. Bunun için bir bardağa ve bir mutfak süzgecine ihtiyacımız vardır. Bardağa doldurulan gübre süzgece dökülür. Su ile yıkanır. Yıkama işi su temiz akana kadar sürdürülür. Süzgeçte kalan kısım incelenir. İyi sindirilmemiş yem parçacıkları gözlenir.
Eğer bazı bölümlerdeki gübreler ötekilerden daha çok kötü sindirilmiş parçacık içeriyorsa yem seçme olduğuna kanaat edebiliriz.
İçinde 1,27 cm den daha büyük kısımlar olan gübre bize işkembedeki sindirimin iyi olmadığını anlatır.
Dışkıda bulunan iri, belirgin ve sindirilmemiş yem maddeleri alınan yemin işkembede yeterince kalmadan geçtiğini gösterir. Bu da etkin lif (işe yarar selüloz) eksikliğini işaret eder.
Kaba yemlerden iri, uzun parçaların dışkıda görülmesi zayıf (yetersiz) işkembe çalışmasını gösterir. Çünkü onca sindirim kanalından bağırsaklara kadar sindirilmeden gelen bu uzun kaba yem parçaları normal koşullarda dışkıda olmamalıydı.
Başka bir gösterge mısır silajı ile ilgilidir. Mısır taneleri dışkıda çoksa, silaj içerisinde iyi kırılmadan silaj makinesinden geçebilmiş bütün mısır taneleri olduğunu bize gösterir. Bu durumda verilen yemin inek tarafından değerlendirilmeden atılmış olduğunu anlarız.
Enerji ve dolayısıyla yem paraları boşa gitmiştir.
Dışkının yıkanmadan önce ve yıkanarak incelenmesi bize çok ipucu verir. Gevşek dışkı ısı stresini, yüksek proteini veya rasyondaki tuzların, örneğin magnezyumun çok olduğunu ifade eder.
İshal bozuk yem, küflü veya bozuk silajda görülür. Köpüklü ve bağırsak sıyrıntılı dışkı işkembe asidozunu, kalın bağırsaktaki artmış fermantasyonu işaret eder.
Büyük parçalı sindirilmemiş yemler ineklerin yem seçtiğinin, işkembe asidozunun ya da yeterince kaliteli, çiğnenebilen lifin olmadığını belirtir.
İnekler yem seçmeye eğilimli hayvanlardır. Yem seçmeyi adeta hobi haline getirirler. Önlerinde sürekli yem bulundurulması, yemsiz saat olmaması bu durumu düzeltmekte bize yardımcı olur.
İnekler merme (burun) genişliğinin üzerindeki, daha uzun parçacıkları yemek istemezler. Burunlarını yemin içine sokup, yemlerin altına ulaşmaya çalışırlar. Bu durumu görürsek yem seçmeye çalıştıkları anlamını çıkarabiliriz.
TMR nemli ve iyice karıştırılmış olmalıdır. Homojen olursa inekler yem seçemezler.
Isı stresi de asidoz sebebidir. Düzeltilmesi için uygun yem katkıları verilmeli ve serinletme yapılmalıdır.
Özet olarak; tüm gözlemlere gübre kontrolünü de eklemek hayvanların sağlığı, rasyonun durumu ve yemden yararlanma konusunda bizi aydınlatacaktır.
Unutmayalım; inekler her zaman doğruyu söylerler. Yeter ki, inekleri gözleyelim. Gördüklerimizi doğru değerlendirmeyi bilelim.