Sığırlarda görülen, iki ayrı etken tarafından oluşturulan, birbirine benzer iki hastalıktır.
Odun dil hastalığı, veteriner hekimlikte Aktinobasilloz olarak adlandırılan bir hastalık olup, etkeni Actinobacillus lignieresidir. Etken gram negatif bir mikroorganizmadır.
Etken sindirim yolunda normal olarak bulunur ve hastalık oluşturmaz.
Dili çizen, üzerinde küçük sıyrıntı veya yara yapan sert otlar, saman vs. gibi kaba yemler hastalığa yol açar. Dil şişer, sertleşir, ağrılı bir hal alır. Dil üzerinde ülserler oluşur ve dil aşırı şiştiğinde ağızdan dışarı sarkar. Aşırı salya akıntısı göze çarpar. İnek yeme ve içme zorluğu çeker. Hızlı ağırlık kaybı görülür.
Hasta inek çayırda otları ve barınakta kendine verilen yemleri tutmada, ağzına alarak çiğnemede zorluk çektiğinden aç kalır.
Etken Actinobacillus lignieresi yumuşak dokuları sever. Dil dışında başka organlarda da hastalık görülür.
Hastalığın bakır eksikliğinde görülme sıklığının arttığı bildirilmektedir.
Aktinobasilloz deride, iç organlarda, akciğerde, göğüste, memede, yemek borusunda, boyunda, burun üzerinde ve ayaklarda görülebilir. Salgın haline gelmez. Süt içenlerde görüldüğü bildirilmemiştir.
Yumru çene hastalığının etkeni de bir Actino’dur. Ama Aktinobasilloz etkeninden farklıdır. Gram pozitif bir bakteri olup, bilimsel yönden daha çok mantar (Fungi) tarzındadır.
Etken Actinomyces bovis sindirim sisteminde yaşayan normal bakterilerdendir.
Diş değiştirme dönemlerinde veya dişetinde, yanakta oluşan çiziklerle dokulara girerek hastalık yapıcı hale gelir. Actinomyces bovis daha çok kemik dokusunu sever. Alt ve üst çenede sorun yaratır.
Alt çenede sert bir şişlik oluşturur (Yumru Çene). Şişliğin içinde sarımsı, yoğun, koyu kıvamlı, granüllü bir irin vardır (Sülfür granül).
Bölgedeki lenf bezlerinde de şişlik oluşur.
Hastalık çoğunlukla ölümcül değildir. Fakat şiddetli olaylarda soluk borusunu daraltıp, solumayı, yemek borusunu daraltıp yutmayı engelleyecek hale gelebilir. Uzun süren, yiyecekleri çiğnemeyi engelleyen durumlarda aç kalma sebebiyle aşırı zayıflama ve ölüm ortaya çıkabilir.
Aktinomikoz adı verilen hastalıkta çene kemiğinde gözenekler oluşur ve çene kemiğinin kırılması ile sonuçlanır.
Aktinomikoz sığırların bir hastalığı olarak bilinse de, atlarda, köpeklerde, koyunlarda, keçilerde, mandalarda ve insanlarda da görülebilir.
Actinomyces bovis 1905 yılında ilk kez teşhis edilerek adı konulmuştur. Ülkemizde Sığır üreticileri arasında “Domuz Başı” olarak bilinir.
Aktinobasilloz (Odun Dil) ve Aktinomikoz (Yumru Çene) hastalıklarının tedavisi mümkündür. Tedavi şeması aynıdır. İyot ve antibiyotik tedavisi ile sonuç alınır. Veteriner hekimin uygun doz ve uygun zaman diliminde yaptığı tedaviler genellikle iyileşmeyi sağlar. Sıvı azot ile yapılan bölgesel tedaviler de iyileşmeyi sağlamıştır.
Diğer yöntem cerrahidir. Ya irin boşaltılır ve iyotlu solüsyonlarla içi yıkanır. Ya da kapsülüyle birlikte apse bir tümör gibi alınır. Çenenin kemik dokusunu tahrip eden vakalarda bazen cerrahi tedaviden iyi sonuç alınamaz.
Her iki hastalığında erken teşhisi tedavide iyi sonuç almayı sağlar. Aktinomikoz ve Aktinobasilloz hastalıklarının aşısı yoktur. Ağız içini çizen, yara yapan aşırı sert, batıcı ot ve kaba yemlerden uzak durmak gerekir. Apselerden çıkan irinli akıntıların etrafa yayılacağını düşünerek hastaları sağlıklılardan ayırmak koruyucu hekimlik yönünden yararlı olur.
Her iki hastalık da diş apseleri, sinüzit, tümör ve kemik kırıkları ile karıştırılabileceğinden, bu durumları ayırıcı tanı bakımından akılda bulundurmak yerinde olacaktır.